Το Φθινόπωρο συνδεδεμένο με τη συγκομιδή των καρπών και την προετοιμασία της γης για τις νέες καλλιέργειες, αλλά και την προετοιμασία των κτηνοτρόφων να αντιμετωπίσουν το χειμώνα που έρχεται και την επιστροφή τους από τα ορεινά στα χειμαδιά αποτελούσε για τον παραδοσιακό αγροτικό κόσμο ιδιαίτερα σημαντική περίοδο.
Η πρόνοια για τη συγκέντρωση και αποθήκευση της συγκομιδής, η καλή προετοιμασία της γης για τη σπορά, το κλείσιμο των νέων συμβάσεων για τους αγροτικούς εργάτες και τους βοσκούς, καθώς και τα στανοτόπια (στα χειμαδιά), η εκπαίδευση των παιδιών έδιναν τον τόνο της φροντίδας για όλη την περίοδο μέχρι την άνοιξη.
Ανάλογη είναι και η αγιολατρεία στον κύκλο του χρόνου.
Άγιοι προστάτες της σοδειάς (Παναγία η Πολυσπορίτισσα, Μεσοσπορίτισσα – Αποσπορίτισσα, ανάλογα με την πορεία της σποράς σε κάθε περιοχή, άγιος Μάμμας (2 Σεπτ.), προστάτης των βοσκών, άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ή Σπαζοκάδης (26 Σεπτεμβρίου), άγιος Δημήτριος, που μαζεύει τις οικογένειες στα χειμαδιά, σε αντίθεση προς τον άγιο Γεώργιο τον σκορποφαμελιάρη (23 Απριλίου), ο άγιος Γεώργιος ο Μεθυστής ή Σποριάρης (3 Νοεμβρίου), Άγιος Φίλιππος (14 Νοεμβρίου), προστάτης των γεωργών, άγιοι Ταξιάρχες που μαζεύουν τους θαλασσινούς στα σπίτια τους, Άγιος Μηνάς (11 Νοεμβρ.) που προστατεύει τους βοσκούς από τους λύκους, η Αγία Αικατερίνη που ευνοεί το φύτεμα των λουλουδιών, ο Απόστολος Ανδρέας (Τρυποτηγανάς) και άλλοι μικρότερης τοπικά εμβέλειας άγιοι προστάτες του μόχθου και της αγωνίας του ξωμάχου και του θαλασσινού.
Ο Σεπτέμβρης ειδικότερα είναι ο μήνας ο γνωστός ως Τρυγητής και Σταυριάτης.
Η πρώτη του ονομασία συνδέεται με την κύρια αγροτική απασχόληση, τον τρύγο, και η δεύτερη με την μεγάλη γιορτή του χριστιανισμού, την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
Στην εικονογραφία των Μηνών η παράστασή του ως τρυγητή με το τρυγοκόφινο, να τρυγάει ο ίδιος ή να πατάει σταφύλια περιστοιχισμένος από εύθυμους άντρες και γυναίκες που τρυγούν τα σταφύλια.
Η πρώτη του Σεπτέμβρη χαρακτηρίζεται ως αρχιμηνιά και αρχιχρονιά και πρωτοσταυριά ακόμη και σήμερα σε πολλές περιοχές. Κι αυτό γιατί από το 312 μ.Χ. είχε ορισθεί ως αρχή της ινδίκτου, του θρησκευτικού δηλαδή έτους. Ως πρωτοχρονιά, πέρασμα από τον ένα χρόνο στον άλλο διατηρεί πολλά σχετικά έθιμα.
Έτσι στην Αιτωλία λένε πως κλειδώνει ο χρόνος αυτή τη μέρα και κάνουν αγιασμό στο σπίτι για το καλό. Στην Κάρπαθο οι γυναίκες φέρνουν νερό και ραντίζουν το σπίτι και τα κτήματα και σπάζουν ρόδι στη μέση του σπιτιού για την καλοχρονιά.
Στην Κω τα κορίτσια και τα αγόρια κάνουν την αρκιχρονιά δηλαδή μια αρμαθιά από ρόδι, σταφύλι, σκόρδο και φύλλο από το πλατάνι του Ιπποκράτη και το πρωί της πρώτης του Σεπτέμβρη αραδιάζονται στην παραλία και ρίχνουν την παλιά αρχιχρονιά στη θάλασσα και βουτούν την καινούργια στο νερό.
Έπειτα παίρνουν νερό από σαράντα κύματα και γυρίζουν στο σπίτι και την κρεμούν στο εικονοστάσι. Γυρίζοντας περνούν από τον πλάτανο, τον αγκαλιάζουν για να πάρουν το πάχος και τη δύναμή του. Η έννοια της πρωτοχρονιάς διατηρείται και στη συνήθεια ανταλλαγής δώρων μεταξύ συγγενών.
Η Σίφνος, όπως και όλα τα μικρά νησιά επεβίωσε με την ανάπτυξη του γεωργοκτηνοτροφικού τομέα και συμπληρωματικά του εμπορίου και της ναυτιλίας. Τα περισσότερα προϊόντα που ευδοκιμούσαν στις βαθμιδωτές αναπλάσεις της Σίφνου ήταν το σιτάρι, το κριθάρι, τα κρεμμύδια και σκόρδα, η κάππαρη, τα σταφύλια και το κρασί, σύκα, ελιές και λάδι, βαμβάκι, μέλι, σουσάμι, μελισσοκομικά προϊόντα (μέλι, κερί) και κυνήγι. Στα ορεινά εκτρέφονταν αιγοπρόβατα, ενώ οι κάτοικοι ασχολούνταν με την υφαντουργία, την κατασκευή ψάθινων καπέλων, την αγγειοπλαστική.
Ο κόσμος λοιπόν των κτηματιών-αγροτών, των ναυτικών και της σιφναϊκής διασποράς είναι το τρίπτυχο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο λαϊκός πολιτισμός της Σίφνου. Όπως συνέβαινε και σε άλλα νησιά η γη και η θάλασσα αποτελούν τις δύο πλουτοπαραγωγικές πηγές για τον πληθυσμό της. Βεβαίως στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως παρατηρεί η Λίνα Μαθά-Δεμαθά ή γη συνιστά και συμβολική αξία. Έτσι οι γεωργοί-κτηματίες βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας.
Συχνά οι μεγαλύτεροι κτηματίες νοικιάζουν τη γη τους στους γεωργούς μικροϊδιοκτήτες και οι ίδιοι ασχολούνται με το εμπόριο και την πολιτική ή τη διοίκηση.. Οι ποιμένες παραμένουν στην τρίτη κατηγορία.
Κατά την τουρκοκρατία η Σίφνος είχε πολλούς λαχανόκηπους, δένδρα, μεγάλο αριθμό αμπελιών και ελιές.
Του Σταυρού, σταύρωνε και σπείρε»
Αγια σ μ ό ς με νερό και βασιλικό, δοξασίες για «άνοιγμα των ουρανών», καθαρτήριες και γονιμικές πυρές, συμβολικά δρώμενα θανάτου και ανάστασης (Λειδινός), ευλογία του σπόρου, νηστεία, έθιμα ευετηρίας και δρώμενα συμβολικής αναπαράστασης της αρχής μιάς νέας εποχής στον κύκλο του χρόνου .
Του Σταυρού, συμβολική επέτειος της ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού, για τον χριστιανικό κόσμο, είναι μια από τις σημαντικότερες γιορτές στον κύκλο του χρόνου. Στην αρχή του έτους κατά το βυζαντινό ημερολόγιο, κοντά στην φθινοπωρινή ισημερία, σηματοδοτεί το τέλος του καλοκαιριού και της συγκομιδής των καρπών και την αρχή της σποράς για τον επόμενο χρόνο.
Η πολυσημία της φαίνεται τόσο από τα θρησκευτικά έθιμα που είναι ιδιαίτερα πολλά όσο και από εκείνα που διαιωνίζουν αρχέγονες φυσιοκρατικές συνήθειες του αγροτικού χώρου.
Αγιασμός με νερό και βασιλικό, φύλαξη τους στο εικονοστάσι για θεραπευτικούς και αποτρεπτικούς λόγους, δοξασίες για «άνοιγμα των ουρανών», καθαρτήριες και γονιμικές πυρές, συμβολικά δρώμενα θανάτου και ανάστασης (Λειδινός), ευλογία του σπόρου, νηστεία συνδέουν την ημέρα του Σταυρού με μια σειρά από έθιμα ευετηρίας καθώς και δρώμενα συμβολικής αναπαράστασης της αρχής μιάς νέας εποχής στον κύκλο του χρόνου και των αλλαγών εξαιτίας αυτού του γεγονότος στον τρόπο ζωής.
Του Σταυρού, τ’ άγιο Λελούδι, όπως είναι γνωστή η γιορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, έδωσε την ονομασία και στον μήνα.
Ο Σταυρός, ή Σταυριάτης, Σταυρίτης είναι ο Σεπτέμβριος.
Αικατερίνη Καμηλάκη
Πρώην ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ στην εταιρεία Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Λαογραφίας
