Στις 26 Απριλίου του 1986, συντελέστηκε η μεγαλύτερη πυρηνική καταστροφή που έχει καταγραφεί ποτέ. Τριανταοχτώ ολόκληρα χρόνια έχουν περάσει από εκείνη τη μέρα, ωστόσο το σημάδι της έχει μείνει βαθιά χαραγμένο στην ανθρωπότητα.
Το Τσερνόμπιλ, μια μικρή πόλη στη βόρεια Ουκρανία (τότε Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία) και συγκεκριμένα η κωμόπολη Πριπιάτ που βρίσκεται 15 χλμ. μακριά, επιλέχθηκε το 1972 για να φιλοξενήσει το πρώτο πυρηνικό εργοστάσιο της Σοβιετικής Ένωσης.
Το πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας «Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν», γνωστό και ως «Τσερνόμπιλ», λειτούργησε το 1977, ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα έμελλε να γίνει συνώνυμο του φόβου και της καταστροφής καθώς εκεί συνέβη το χειρότερο πυρηνικό ατύχημα στον κόσμο.
Ωχριά η Χιροσίμα
Στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου υπήρχαν τέσσερις πυρηνικοί αντιδραστήρες RBMK. Το βράδυ του Σαββάτου 26 Απριλίου 1986, ο αντιδραστήρα Νο 4 εξερράγη απελευθερώνοντας στην ατμόσφαιρα τεράστιες ποσόστητες ραδιενέργειας.
Οι δύο διαδοχικές εκρήξεις προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια μιας δοκιμής που πραγματοποιούσαν τη μοιραία εκείνη νύχτα οι χειριστές του πυρηνικού αντιδραστήρα με σκοπό να ελέγξουν αν το σύστημα ψύξης θα λειτουργούσε σε περίπτωση αναγκαστικής διακοπής ηλεκτροδότησης.
Το ατύχημα κατατάσσεται στο μέγιστο της Διεθνούς Κλίμακας Πυρηνικών Γεγονότων, καθώς η ποσότητα ραδιενέργειας που απελευθερώθηκε υπολογίζεται ότι ήταν σχεδόν 200 φορές μεγαλύτερη από τη ραδιενέργεια που εκλύθηκε από τις δύο ατομικές βόμβες που έπεσαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι μαζί.
Το πρωί της 28ης Απριλίου οι αισθητήρες του πυρηνικού σταθμού Φόρσμαρκ στη Σουηδία, που βρίσκεται πάνω από 1.000 χλμ. μακριά από το εργοστάσιο του Τσερνόμπιλ, κατέγραψαν ποσοστά ραδιενέργειας κατι που έθεσε σε συναγερμό το προσωπικό του σταθμού. Εργαζόμενοι στο Φόρσμαρκ ανέφεραν το γεγονός στη Σουηδική Αρχή Ακτινοπροστασίας, η οποία διαπίστωσε ότι η ακτινοβολία προήλθε από πηγή εκτός της χώρας.
Την ίδια ημέρα, η σουηδική κυβέρνηση επικοινώνησε με τη Σοβιετική Κυβέρνηση η οποία αρνήθηκε ότι έχει συμβεί το οτιδήποτε και μόνο όταν η σουηδική κυβέρνηση ανέφερε ότι επρόκειτο να καταθέσει επίσημη προειδοποίηση στη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας, παραδέχτηκε ότι είχε λάβει χώρα ένα ατύχημα στο Τσερνόμπιλ.
Ραδιενεργό σύννεφο
Ένα ραδιενεργό σύννεφο «σκέπασε» τις γειτονικές χώρες και απλώθηκε σχεδόν στο σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η ραδιενεργή βροχή έφτασε μέχρι την Ιρλανδία, ενώ η Ουκρανία, η Λευκορωσία και η Ρωσία ήταν οι χώρες που επηρεάστηκαν περισσότερο, αφού απορρόφησαν το 63% της ρύπανσης από το ατύχημα.
Η κοντινότερη πόλη Πριπιάτ εκκενώθηκε δύο μέρες μετά την καταστροφή, με τους κατοίκους της να έχουν ήδη εκτεθεί σε πολύ υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας.
Την επομένη, στις 11 το πρωί, λεωφορεία έφτασαν στο Πριπιάτ για να απομακρύνουν τον κόσμο. Η εκκένωση ξεκίνησε στις 14:00.
Ακολουθεί μεταφρασμένο απόσπασμα της ανακοίνωσης για την εκκένωση:
«Προσοχή κάτοικοι του Πριπιάτ! Το Δημοτικό Συμβούλιο σας ενημερώνει ότι λόγω του ατυχήματος στον Ηλεκτροπαραγωγικό Σταθμό του Τσερνόμπιλ, στην πόλη Πριπιάτ, οι συνθήκες ραδιενέργειας στην περιοχή επιδεινώνονται. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, οι αξιωματούχοι του και οι ένοπλες δυνάμεις λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση.
Ωστόσο, με σκοπό να διατηρήσουμε τους ανθρώπους όσο το δυνατόν πιο ασφαλείς και υγιείς, με τα παιδιά να είναι πρώτη προτεραιότητα, πρέπει να απομακρύνουμε προσωρινά τους πολίτες στις πλησιέστερες πόλεις της περιοχής του Κιέβου. Για τους λόγους αυτούς, από τις 27 Απριλίου 1986, και στις 14.00, κάθε πολυκατοικία θα έχει στη διάθεσή της ένα λεωφορείο, υπό την επίβλεψη της αστυνομίας και των αρχών της πόλης.
Συνίσταται να έχετε μαζί σας τα έγγραφά σας, κάποια ζωτικής σημασίας προσωπικά αντικείμενα και μια συγκεκριμένη ποσότητα φαγητού, για κάθε ενδεχόμενο.
Τα ανώτερα στελέχη των δημόσιων και βιομηχανικών εγκαταστάσεων της πόλης έχουν αποφασίσει τη λίστα των εργαζομένων που χρειάζεται να παραμείνουν στο Πριπιάτ για να διατηρήσουν τις (πυρηνικές) εγκαταστάσεις σε καλή κατάσταση λειτουργίας. Όλα τα σπίτια θα φυλάσσονται από την αστυνομία κατά την περίοδο εκκένωσης.
Σύντροφοι, καθώς φεύγετε προσωρινά από τις κατοικίες σας, βεβαιωθείτε ότι έχετε σβήσει τα φώτα, τις ηλεκτρικές συσκευές και το νερό και ότι έχετε κλείσει τα παράθυρα. Παρακαλούμε να διατηρήσετε την ψυχραιμία και την τάξη στη διαδικασία αυτής της συντονισμένης εκκένωσης».
Οι θάνατοι
Όσον αφορά τους άμεσους θανάτους που αποδίδονται στο ατύχημα, η πυρηνική καταστροφή του Τσερνόμπιλ αποδείχθηκε οτιδήποτε άλλο παρά μια εξαιρετικά καταστροφική δύναμη. Ενώ οι βομβαρδισμοί της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι προκάλεσαν σχεδόν 200.000 άμεσα θύματα (πάνω από 100.000 νεκροί και άλλοι τόσοι τραυματίες) η έκρηξη του Τσερνόμπιλ προκάλεσε δύο άμεσους θανάτους και 29 θανάτους από οξεία έκθεση στη ραδιενέργεια κατά τη διάρκεια των επόμενων τριών μηνών.
Συνολικά, 237 άτομα μεταφέρθηκαν από το Τσερνόμπιλ στη Μόσχα και νοσηλεύτηκαν σε ειδική κλινική. Από αυτά, 134 εμφάνισαν συμπτώματα οξέως συνδρόμου ακτινοβολίας (acute radiation syndrome). Συνολικά 50 άνθρωποι πέθαναν από οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας και εκτιμάται ότι 4.000 ακόμη μπορεί να πεθάνουν στο μέλλον από αιτίες που σχετίζονται με την έκθεση στην ακτινοβολία.
Ο τελικός αριθμός θνησιμότητας στο Τσερνόμπιλ, αν και είναι δύσκολο να εκτιμηθεί, μπορεί να αποδειχθεί σημαντικά υψηλότερος. Οι τρέχουσες εκτιμήσεις τον τοποθετούν μεταξύ των 4.000 θανάτων (Ηνωμένα Έθνη, 2005) και 90.000 (Greenpeace International).
Στην Ουκρανία, τα πρώτα πέντε χρόνια μετά την καταστροφή, τα κρούσματα καρκίνου στα παιδιά αυξήθηκαν κατά περισσότερο από 90%. Κατά τα πρώτα είκοσι χρόνια μετά το ατύχημα. Περίπου 5.000 περιπτώσεις καρκίνου του θυρεοειδούς καταγράφηκαν στη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία σε άτομα που ήταν νεαρότερα των 18 ετών τη μέρα της πυρηνικής έκρηξης. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι περίπου 5.000 θάνατοι από καρκίνο σχετίζονται με το ατύχημα του Τσερνόμπιλ αλλά αυτός ο αριθμός αμφισβητείται συχνά από ανεξάρτητους ειδικούς.
Στην Ουκρανία το 2005, 19.000 οικογένειες λάμβαναν κρατική βοήθεια λόγω της απώλειας προστάτη οικογενείας, ο θάνατος του οποίου/της οποίας σχετίζεται με το ατύχημα του Τσερνόμπιλ. Η καταστροφή προκάλεσε γενετικές βλάβες ακόμη και σε άτομα που γεννήθηκαν μετά την έκρηξη. Οι επιστήμονες ανησυχούν ιδιαίτερα για τις περιπτώσεις αστάθειας του μικροδορυφορικού DNA (Microsatellite Instability – MSI), μια κατάσταση που επηρεάζει την ικανότητα του DNA να αντιγράφεται και να επιδιορθώνεται, και η οποία έχει ανιχνευθεί σε παιδιά των οποίων οι γονείς εκτέθηκαν στην ακτινοβολία μετά το ατύχημα.
Η «στοιχειωμένη» ζώνη αποκλεισμού
Μέχρι και πριν τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, μπορούσε κάποιος να επισκεφθεί την πόλη Πριπιάτ, η οποία είχε μετατραπεί – τρόπον τινά – σε ένα υπαίθριο μουσείο. Ταξιδιωτικά πρακτορεία διοργάνωναν ημερήσιες εκδρομές στην πόλη που κάποτε φιλοξενούσε 49.000 κατοίκους. Τα απομεινάρια της ανθρώπινης παρουσίας παραμένουν σαν μια ζοφερή υπενθύμιση της τραγωδίας που συντελέστηκε εκεί.
Οι εγκαταστάσεις του πυρηνικού εργοστασίου
Ο αντιδραστήρας Νο 4 καλύφθηκε με σάκους που περιείχαν άμμο, μόλυβδο και βορικό οξύ. Ελικόπτερα πραγματοποίησαν ρίψεις υλικών συνολικής μάζας 5.000 τόνων, την εβδομάδα μετά το ατύχημα. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1986, μια μεγάλη τσιμεντένια σαρκοφάγος χτίστηκε για να σφραγίσει τον αντιδραστήρα.
Ο πυρηνικός σταθμός συνέχισε να λειτουργεί μέχρι και τους πρώτους μήνες της ρωσικής εισβολής τον Φεβρουάριο του 2022, παρά τους βομβαρδισμούς. Η λειτουργία του ανεστάλη, τελικά, τον Σεπτέμβριο του 2023.
